“ЛОМБАРДАД” буй МОНГОЛ

Монголчууд “хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жий” гэдэг. Хөлийнхөө уртад тааруулж хөнжлөө жийгээгүйгээс улсаа, иргэдээ эрсдэлд оруулах вий гэх болгоомжлол төрж байна. Бид өнөөдөр ДНБ-ийнхээ 168 хувьтай тэнцэх хэмжээний өртэй.

Тодруулбал, Монгол Улсын нийт өр 29.7 тэрбум ам.доллар байгаагийн 7.2 нь Засгийн газарт хамаатай. Гүйцэтгэх засаглалын өр ДНБ-ий 85 хувиас 58.9 болж буурсан ч нийт зээлийн хэмжээ багассангүй.

Товчхондоо, Засгийн газар өөрсдийн өрөө хариуцах ч дээрх дурдсан бүх зээлийн төлбөр Монголоос валютаар гарна. Энэ нь төлбөрийн тэнцэл ялангуяа валютын ханшид маш том нөлөө үзүүлэхээр байгаа юм.

Ханшаар дамжиж эдийн засагт савлагаа үүсэхийг үгүйсгэхгүй. Ердөө зургаа, долоохон жилийн өмнө нэг ам.доллар 1,280-1,300 төгрөгтэй тэнцэж байсан бол өнөөдөр нэг дахин нэмэгдсэн.

Эдийн засгийн алдаатай бодлого, Засгийн газрын тогтворгүй байдал ханшийн өсөлтөд ийн нөлөөлж тэр хэрээр иргэдийн амьдралд ачаа болсоор иржээ.

Өр, зээлд хязгаар гэж бий. Олдсон болгоныг аваад байвал улс орны үндэсний дархлаа алдагдаж, өрөөр дамжиж аль нэг орны хараат болох эрсдэлтэй.

Өрийн хавх, занга, өрөөр урхидах бодлого гэж байдаг. Хавханд орсон амьтан ямар байдгийг бид бүгд мэднэ. Ийм байдалд орсон олон орон дэлхий дахинд байна. 

Тийм учраас өрийн асуудалд Монгол төрийн бодлого, зохицуулалт зайлшгүй үгүйлэгдэж байгааг тодотгох гэсэн юм. Гадаадаас авч байгаа өр, зээлд тавих зохицуулалт бага зэрэг гажихад л ханшийн савлагаа, эдийн засгийн тогтворгүй байдал үүсэж байсан жишээг бид сүүлийн 20 гаруй жилд хангалттай үзлээ, харлаа.

Ийм учраас ч авч байгаа зээл бүрийг үр ашигтай, эдийн засгийн тооцоотой юунд зарцуулахаа маш нарийн урьдчилж төлөвлөхийг шийдвэр гаргагчдаас хүсээд байгаа юм.

Сүүлийн жилүүдэд Засгийн газрын өр шат дараатай буурч байгаа нь сайн үзүүлэлт ч шинээр авч буй зээлийг юунд зарцуулах төлөвлөгөөг нарийвчлан гаргаж тэр дагуу хэрэгжүүлэх нь үүнээс ч илүү чухал байна.

У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар байгуулагдсанаас хойш нэг ч долларын гадаад бонд гаргаагүй. Арилжааны банкнуудаас ч зээл аваагүй. Харин өмнө нь арилжааны банкнуудаас авсан байсан 4-5 их наяд төгрөгийн өрийг төлсөн. Энэ мөнгө бүгдээрээ жилийн 13-18 хувийн хүүтэй байв. Дээр нь Засгийн газрын нэг ч төгрөгийн баталгаа гаргаагүй нь сайшаалтай. 

Гэхдээ зээл монголчуудад өр болж үлдэж буйг санах хэрэгтэй. Ялангуяа валютын зээлийг 10, 20,30 жилийн дараа төлөхөд ханш тэр хэрээр дагаад өссөн байна.

2012 онд Азийн хөгжлийн банк, БНСУ-аас авсан 55 сая долларын зээлийг манай улс авч байхад 71 тэрбум төгрөг болж байсан. Долоон жилийн дараа одоо энэ мөнгө 140 тэрбум төгрөг болчхоод байх жишээтэй. Валютын зээлийн хор уршиг энэ. Өөрөөр хэлбэл, жижиг эдийн засагтай манай улсын хувьд “толгойгоороо хөл, хөлөөрөө толгой хийхгүй” байх буюу хэт улстөржиж болохгүйг харуулж байна.

Тиймээс л сонгуулийн шоу хийж, зарим талаараа биелэхгүй мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх гэж муйхарлан зүтгэж, олсон хэдэн төгрөгөө буруу зарцуулснаас валютын ханшид маш хурдацтай нөлөөлөх болсон.

Зээлээ юунд зарцуулах вэ гэвэл, өндөр технологийг санхүүжүүлж, эдийн засгийн өсөлтийг дэмждэг салбаруудад түлхүү зээлүүлэх маягаар хөшүүрэг байх ёстой. Ийм бодлого нь тодорхой болчихвол бэлэн төсөл байхгүй гэх зовлон гарахгүй.

Хувийн хэвшлийнхэн төр гадаадаас авсан бага хүүтэй зээлээ ийм төслүүдэд ийм зарчмаар өгнө гэсэн. Энэ дагуу бичиг баримтаа, тооцоо судалгаагаа гаргаж өгье гээд бэлдчихнэ.

Хөгжлийн урт, дунд хугацааны бодлоготойгоо уялдуулж зээлийг авч хэрэглэх шаардлага амьдралаас урган гарч байна. Товчхондоо, дэд бүтцэд тулгуурласан хөгжилд зээлийг авах ёстой.

Ингэхгүй болохоор улстөрчдийн хамаарал бүхий компаниуд өндөр дүнтэй зээл авч түүнийгээ төлөхгүй, хариуцлага ч хүлээдэггүй жишиг тогтоочихлоо.

Өдрөөс өдөрт байшин барилгын тоо нэмэгдэж, харагдах байдал талаасаа өнгөө нэмж, хөгжил цэцэглэлт тэлж байна. Гэвч сүүлийн жилүүдэд монгол хүний цалин огт өссөнгүй.

Тэр хэрээр иргэдийн амьдрал дээшилсэнгүй. Зээлсэн мөнгөө хүний хөгжилдөө тодорхой хэмжээнд ашигладаг болмоор байна.

Монгол Улс нийт өрийн хэмжээгээрээ зээлтэй орнуудын 79 дүгээрт бичигджээ. БНХАУ ДНБ-ийнхээ 51.2, Герман 59 хувьтай тэнцэж буй. ДНБ-ийнхээ 0.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний өртэй улс Хонг Конг гэж дэлхийн эдийн засгийн тайланд дурдсан байна.

Эндээс харахад нэг хүнд ногдох ДНБ-ийнхээ маш бага хувьтай тэнцэх хэмжээний өртэй улс орон өндөр хөгжиж байх. Тэгэхээр зээл гэдэг засаглалын хомсдолтой популизм хөгжсөн авлига ихтэй улсуудад тус болохоосоо илүүтэй ус болж байгааг тодотгомоор байна. 

Нэгэнт авсан өрөө төлөхгүй бол улс орны тусгаар тогтнол аюулгүй байдал яригдана. Эдийн засаг хүндхэн байсан үеүдэд манай улс урд хормойгоороо хойдохоо нөхөж байсан.

Нэг зээлийг төлөхийг тулд нөгөөхөөс нь зээлдэг. Өрийн дарамт ихтэй 2012-2016 онд авсан зээлийнхээ зөвхөн хүүд 1.4 их наяд төгрөг төлж байв. Хэдийгээр энэ тоо одоо буурсан ч жилд бид зээлийн хүүд 850-900 орчим тэрбум төгрөг төлж л байна.

У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар нэг талаараа азтай. 2019, 2020 он өндөр зээл төлбөр байхгүй учраас эдийн засгийн бүтцээ зөв харж, менежментээ хийгээд явбал өсөлт өмнөхөөсөө улам бүр нэмэгдэхээр байгаа. 

Тиймдээ ч Засгийн газар ямар нэг бонд гаргаагүй, арилжааны банкнаас зээл ч аваагүй. Харин 2020 оноос хойш Засгийн газар нэлээд том хэмжээний өр төлбөр барагдуулах хуваарьтай.

Энэ үед дэлхийн эдийн засаг ч савлагаатай байна гэж шинжээчид үзэж буй. Ойрын дөрвөн жилд хүлээгдэж буй гурав орчим тэрбум ам.долларын өрийг хэрхэн төлөх стратеги төлөвлөгөө ч одоохондоо бүдэг сонгуулийн хийрхэл, улс төржилтийн талбар дунд л Монгол Улс “ломбардад” байна.